Ze zijn jong, ze zijn hoogopgeleid, maar hun toekomst is onzeker. Jonge Grieken trekken massaal weg uit hun geboorteland, op zoek naar geluk en een carrière in Europa. Het verhaal van een bijna verloren generatie in een land dat hen nu meer nodig heeft dan ooit tevoren.
Tekst // Lotje van den Dungen en Nina Eshuis Beeld // Lotje van den Dungen
‘Als ik afgestudeerd ben, wil ik hier weg.’ Giorgos (22) is tweedejaars rechtenstudent aan de Universiteit van Athene. Als beginnend advocaat zou hij na zijn studie als trainee soms wel twaalf uur per dag aan het werk zijn, voor een salaris van vierhonderd euro per maand. ‘En dat is geen uitzondering’, benadrukt hij. ‘Er zijn hier te weinig banen en we worden onderbetaald.’ Het plan? Na zijn studie rondreizen in Europa en tegelijkertijd naar een baan zoeken. Zolang de situatie in zijn geboorteland niet verandert, staat een terugkeer naar Griekenland niet op de planning. Het pleintje voor de ingang van de faculteit rechten, politicologie en economie wordt steeds voller. De laatste tentamens voor de zomer zijn net voltooid en studenten praten buiten in groepjes nog even na. Ook Io (19), eerstejaars rechtenstudent, vertelt over haar toekomstplannen: ‘Ik wil niet in Griekenland blijven, ik wil naar Amsterdam!’ glimlacht ze. Als de woorden ‘job prospects’ vallen, moeten omstanders van het gesprek hard lachen.
Bye, bye, brain
Sinds 2008 zijn er volgens de laatste cijfers al zo’n 500 duizend Grieken geëmigreerd. Meer dan de helft van hen – zo’n 250 duizend – worden ook wel ‘young professionals’ genoemd. Zij zijn onder de 45, hoogopgeleid en ze bouwen over de landsgrenzen aan hun carrière. Nog steeds verlaten ieder jaar zo’n 50 duizend jonge Grieken het land, en ze nemen hun bachelor- en masterdiploma’s met zich mee. Griekenland lijdt aan een probleem dat door deskundigen ook wel ‘braindrain’ genoemd wordt. Grote groepen jonge, pientere Grieken trekken na hun studie weg. Het zijn er inmiddels zo veel, dat er voorzichtig kan worden gesproken over een verloren generatie.
Vanaf 2008 is het bruto binnenlands product in Griekenland razendsnel gedaald ten opzichte van de rest van de Europese Unie. Waar een aantal jaren later in de rest van Europa weer licht aan het einde van de tunnel te zien was, bleef in Griekenland het salaris dalen en de werkloosheid stijgen. Vooral onder jongeren is deze werkloosheid hoog, met een piek in 2014: meer dan 50 procent van de Grieken onder de 25 jaar moest het in dat jaar redden zonder baan. In 2017 is het werkloosheidsprobleem nog steeds groot. Afgestudeerden met een baan in Griekenland verdienen een gemiddeld inkomen van 600 euro per maand.
Volgens Griekenlandcorrespondent en auteur Bruno Tersago zijn er twee grote groepen emigranten: studenten die in het buitenland zijn gaan studeren of reizen en niet meer terugverhuizen, en jonge gezinnen die vertrekken omdat ze financieel het hoofd niet meer boven water kunnen houden. ‘Veel mensen proberen het nog een tijdje door kleine baantjes te vervullen in de horeca of op de zwarte markt. Dit werkt alleen niet voor iedereen. Een goede vriend van me is nu in de veertig en wil graag een gezin stichten en een toekomst opbouwen, maar in deze situatie is dat uitzichtloos. Het is pijnlijk, maar hij is toch blij dat hij de stap heeft genomen om Griekenland te verlaten.’
‘Iedereen was toe aan iets positiefs’
‘Om werk te vinden in Griekenland, moeten we zelf werk creëren.’ Dit zegt Danai Vardali, hoofd Communicatie van The Impact Hub Athens. The Impact Hub is een werkplek voor startups van social entrepeneurs in Athene. Met meer dan tachtig locaties, waaronder een in Amsterdam, maar ook in Johannesburg, is The Impact Hub naar eigen zeggen ‘een netwerk van bedrijven die zich focussen op een positieve invloed op de wereld’. In een oase van hitte en drukte in het centrum van Athene vormt The Impact Hub een lichte, rustige werkplek met een ontspannen sfeer. In Scandinavisch design zijn comfortabele werkplekken ingericht, met leren banken en houten tafels. Op de achtergrond is zacht getik hoorbaar, het komt van vingers die vluchtig over de toetsenborden van MacBooks glijden. Aan de muur hangt een prikbord met een polaroidfoto van iedere zelfstandige ondernemer. Vardali beschrijft haar werkplek zelf als een eiland. ‘Er hangt hier zo’n ontspannen sfeer. Als ik hier ben, vergeet ik soms de ellende die aan de hand is in de rest van het land. Tegelijkertijd heeft 80 procent van mijn vriendenkring het land verlaten. Sterker nog: ik was ook vertrokken als ik deze baan niet had gekregen.’
Om de dreigende braindrain en de werkloosheid in Griekenland tegen te gaan, heeft ook de Nederlandse ambassade de handen uit de mouwen gestoken en is Orange Grove gestart. Orange Grove is een initiatief om de jonge Griekse ondernemer te helpen met zijn startup. Kleine bedrijfjes krijgen hulp in de vorm van trainingen en coaching om zich staande te houden, dan wel succesvol te worden. ‘De afgelopen jaren waren heel erg zwaar. Iedereen was wel toe aan iets positiefs’, zegt Natasha Apostolidi. De half Griekse, half Nederlandse medewerkster van de Nederlandse ambassade in Athene verwijst niet alleen naar de hoge werkloosheid, maar ook naar het grote aantal bootvluchtelingen dat Griekenland heeft opgevangen. Orange Grove is ondertussen welbekend in Athene. ‘Sinds 2013 heeft Orange Grove al 140 bedrijfjes helpen starten. Heel veel van deze jongeren zouden anders zijn vertrokken’, aldus Apostolidi.
“Steeds meer mensen durven hun dromen waar te maken, ondanks het risico dat je op je bek kan gaan”
Ook in de – uiteraard Oranje geschilderde – ruimte van Orange Grove zitten een aantal jonge mensen te werken in een hippe en ontspannen omgeving. Alle meubels zijn op wieltjes gemonteerd, legt Apostolidi uit, zodat het interieur zich kan aanpassen aan de hoeveelheid mensen die er werken en aan workshops die er soms gegeven worden. Het enige dat niet op wieltjes staat, is het kartonnen bord van de hoofdsponsor: Heineken. Ieder half jaar is er een selectieprocedure en een bootcamp met workshops om een plan op te zetten in samenwerking met universiteiten in Nederland. ‘We willen graag Nederlandse kennis over ondernemerschap overbrengen, dat hier in Griekenland ontbreekt,’ legt Apostolidi uit. ‘De bedoeling is om onze Nederlandse knowhow te delen en zo de Grieken hier te houden.’
Uitzichtloze toekomst
Griekenland kent een lange geschiedenis van emigranten. Post-Tweede Wereldoorlog voltrok zich in Griekenland een burgeroorlog en waren de sociaaleconomische omstandigheden in het land zo beroerd, dat er tussen 1955 en 1975 zo ongeveer 1,2 miljoen Grieken zijn vertrokken. Eerst veel naar de overkant van de Atlantische Oceaan, maar vanaf 1960 waren vooral de West-Europese landen in trek door de vraag naar werk in de West-Europese mijnen. De hoogopgeleide, emigrerende Griek is dus een bekend fenomeen. Maar er is een groot verschil tussen de migratiestroom van na de Tweede Wereldoorlog en die van nu, zegt Tersago. ‘Mensen vertrokken destijds om aan de gruwel van de pas opgelaaide burgeroorlog te ontsnappen. De Grieken van nu zijn mondiger geworden, reizen meer en houden niet meer vast aan agrarische tradities. Veel Griekse jongeren leren zelfs alvast de taal van het land waar ze een baan gaan zoeken. Ze staan meer in de wereld dan hun vorige generaties.’
‘Vertrekken is voor mij de beste optie’, vertelt rechtenstudent Giorgos. ‘De levensstandaard ligt hier lager dan in de rest van Europa. Ik heb hier geen toekomst.’ Giorgos zit op een bankje naast de Universiteit van Athene. De voorgevel van de Universiteit van Athene ziet er prestigieus en imposant uit, maar de binnenkomst in de universiteit geeft een ander beeld. Zowel de binnen- als de buitenkant van de studenteningang is met graffiti beklad en spandoeken hangen uit de ramen en in de trappenhal. De studentencultuur bloeit in Athene: actieve anarchistische groepen studenten organiseren in de zomeravonden hiphopfeestjes op het universiteitsterrein. Daar zetten ze geïmproviseerde barretjes op en creëren ze een klein podium waar rappers in het Grieks politiek geladen teksten spitten. Toch is de uitzichtloosheid ook te proeven. Bijna elke student is van plan te vertrekken voor een betere toekomst.
Ondanks het optimisme van Orange Grove en The Impact Hub valt ook het stimuleren van zelfstandig ondernemerschap niet mee. Vardali vertelt dat vele Griekse wetten en bureaucratische structuren het jonge ondernemers in Griekenland erg lastig maken. Een eigen bedrijf beginnen betekent zoveel investeren dat je al blut bent voordat je bent begonnen. Daarnaast heerst er in de Griekse cultuur een taboe op falen. ‘Er is soms nog schaamte voor mislukking. Ik heb bijvoorbeeld nooit geleerd om op te geven,’ zegt Vardali. Ze heeft in de twee jaar dat ze bij The Impact Hub werkt al wel veel verandering gezien. ‘Steeds meer mensen durven toch hun dromen waar te maken, ondanks het risico dat je op je bek kan gaan.’ Volgens Vardali heeft de jongere generatie gelukkig steeds minder vooroordelen en breekt vaker met heersende taboes. The Impact Hub organiseert eens in de zoveel tijd een ‘Fuck-up night’ waarin mensen aan elkaar openlijk hun blunders vertellen om het sociale faaltaboe te doorbreken en er positieve energie uit te halen.
De knoop doorgehakt
Een conclusie voor Griekenland is er nog niet volgens Tersago. ‘Persoonlijk ben ik vrij pessimistisch. Het is natuurlijk niet hoe minder Griekenland in het nieuws is, hoe beter het gaat. We ploeteren een beetje voort, maar ik zie geen veranderingen.’ De Nederlandse ambassade laat weten dat de laatste jaren de werkloosheidscijfers enigszins zijn gedaald. Maar ze zijn desondanks nog steeds erg hoog en met het verlies van een heleboel emigrerende potentiele werknemers heeft er wellicht niet eens daadwerkelijk verandering in gezeten. Als ook Giorgos, Io en andere studenten hun woorden zullen omzetten in daden, zullen ze onderdeel worden van een verloren generatie Grieken. Tegelijkertijd heeft Griekenland hen nu meer nodig dan ooit. Zo lang de twintigers, dertigers en veertigers weg blijven trekken, wordt de Griekse populatie almaar grijzer. Dat zal voelbaar worden in de komende jaren. Tersago kent nog niemand die is teruggekeerd naar Griekenland. ‘Het is moeilijk om je thuisland te verlaten, maar de meesten hebben de knoop doorgehakt: zolang er geen perspectief is dat het beter gaat, komen ze niet terug. En dat perspectief is er bij lange na nog niet.’