Tunnels graven en mensen verbazen
Tekst: Marije Nieuwland & Wineke Brans
Beeld: Rozan Snoek
Door een plakkerige, neon-groene substantie kruipen ongeveer vijftien zespotige vrouwen. Drie dagen na aankomst ligt er eentje op haar rug met haar ledematen in de lucht: ze heeft het leven helaas begeven. Naast haar graf staat een opengeklapte laptop, waar 1621 mensen meeleven en ons vertellen hoe wij haar langer in leven hadden kunnen houden. Met de vele tips proberen wij de veertien overgebleven zusters een beter leven te geven.
Mieren zijn misschien wel het grootste verborgen wonder van Moeder Natuur. De mier - Formicidae - is één van de meest antieke diersoorten van de Aarde. De kleine beestjes bewonen deze planeet al sinds de tijd van dinosaurussen. Zo’n 225 miljoen jaar kruipen ze rond, zowel boven de grond als daaronder. Overal op aarde laat de mier zich zien. Schuw zijn ze niet: tijdens een picknick in de tuin kietelt er zomaar één over je been en zwemt een ander in je ranja. Vervolgens hoor je de buurman klagen hoe ze zijn terras vernielen. Eén mier die over de tegels paradeert, betekent een hele kolonie daaronder. Toch krijgt de mens maar een fractie mee van de wondere wereld van mieren.
Tot vijf meter onder de grond stichten mieren complete eigen nederzettingen. Een mierennest kan uit duizenden gangen en kamers bestaan. Hier schuilt de koningin met haar larven. Ze wordt verzorgd door de ‘werkster-mieren’ die als een dreamteam samenwerken om het nest te bouwen, te onderhouden en voedsel naar binnen te brengen. Boven de grond zie je dus maar het topje van de ijsberg.
Maar hoe interessant mieren ook zijn, je hebt ze liever niet in huis. Of toch wel? Om de fascinerende mierensamenleving van dichtbij mee te maken, haalden wij ze uit de grond en brachten ze naar binnen. Sindsdien worden wij thuis vergezeld door mieren die rondkruipen in kleurrijke gel-boerderijen. Vanaf de bank bestuderen we de antropologie van de mier.
Powervrouwen
Op een warme zomerdag spreidt de kroonprinses haar vleugels. De bruidsvlucht, het voortplantingsritueel, is begonnen. De prinses geeft daarmee een startsein aan de mannetjes om te paren. Je zou het de ‘mierenmanier’ van consent kunnen noemen. Tot aan dit moment hebben de mannetjes namelijk netjes gewacht en hun pootjes thuis gehouden. Pas nadat het vrouwtje omhoog is gevlogen, stijgen ook de mannetjes op.
De prinses mag vervolgens een mannetje uitkiezen waarmee zij wil paren. Vaak is het hoogst vliegende mannetje de gelukkige. Na de daad valt het mannetje dood neer; zijn werk zit erop. Alle andere mannetjes storten ook ter aarde, hun leven gegeven voor de kans op seks. De prinses daalt rustig neer en nestelt zich onder de grond om de larven ter wereld te brengen. Na de huwelijksnacht heeft ze haar eigen kolonie gesticht. Deze mierenkolonie kan ze voortdurend aanvullen met jonge larven; hier is geen nieuwe bruidsvlucht voor nodig. Met haar goed gevulde ‘spermatank’ kan ze namelijk ruim tien jaar larven op aarde zetten en haar kolonie in stand houden. Hierdoor mag ze zichzelf haar leven lang ‘mierenkoningin’ noemen.
Terwijl de mannelijke larven rustig een nieuwe bruidsvlucht van een ‘kroonprinses’ afwachten, ontwikkelen de meeste vrouwelijke larven zich tot ‘werksters’. Zij bouwen het volledige gangenstelsel, zorgen voor genoeg voedsel en beschermen de koningin. Elke werkster heeft haar eigen specifieke rol binnen de kolonie. Zo zijn er ‘verkenners’ die boven de grond zoeken naar voedsel en ‘voorraadbeheerders’ die vervolgens het voedsel opslaan. Ook zijn er ‘vroedvrouwen’ om de larven te verzorgen en zorgt een groepje ‘soldaten’ ervoor dat het nest beschermd wordt tegen indringers. En laten we de technische dienst niet vergeten, want zonder deze handige ‘klusjesvrouwen’ zal het nest in puin vallen.
In een mierenkolonie vervult iedere werkster haar specifieke rol binnen een volautomatisch systeem. Hierdoor realiseren de werksters zonder horten of stoten complexe ondergrondse bouwwerken. Er is geen onderlinge discussie en geen conflict. Via zo’n twintig feromonen (geur-signalen) stellen ze elkaar op de hoogte van alle belangrijke nieuwtjes en mogelijke gevaren. De hele groep weet precies wat er na zo’n geur-signaal moet gebeuren.
Eén mier is op zich niet zo intrigerend. Maar wanneer je deze mier volgt naar haar nest en observeert wat zij samen met alle werksters voor elkaar krijgt, beland je in een ingenieuze samenleving waar de mens wellicht nog wat van kan opsteken.
Een week lang houden we onze mieren nauwlettend in de gaten. Op Wineke’s nachtkastje staat een neon-groene gel-boerderij. Bij Marije staat een blauwe variant op de keukentafel. Hoewel de dames niet veel terugzeggen tijdens het diner, is het gezelliger dan alleen eten. In de boerderij valt namelijk altijd wel iets te zien. Het ene moment zijn ze collectief aan het graven door de glibberige gel. Het andere moment liggen ze in een van de U-vormige gangen te rusten. De gel verandert geleidelijk in een door mieren ontworpen wonderwerk van tunnels.
De Mieren-Messias
Een lage, diepe toon die gehoorgangen vult met spannende, bijna horrorachtige muziek. Een zwart beeldscherm. Je zou verwachten dat er een mysterieuze illusionist in het beeld verschijnt die een goocheltruc gaat doen, maar in plaats daarvan verschijnt een lief ogende, tengere jongeman met een brede glimlach op het beeldscherm. De muziek verandert in een speels achtergrondmuziekje en de tengere jongeman, die onder de naam Jan-Peter gaat, begint gepassioneerd te vertellen over verschillende mierenboerderijen. Al snel blijkt dat hij minstens zo enthousiast is over mieren als over het gebruiken van geluidseffecten in zijn video’s. Op het eerste gezicht lijkt Jan-Peter, eigenaar van het YouTube-kanaal ‘mierenboerderij.nl’, gewoon een fanatieke hobbyist. Maar wie verder duikt in zijn leven, ziet dat de mier niet enkel zijn hobby is maar symbool staat voor een brede ideologie.
Behalve dat hij gebiologeerd is door hun ingenieuze systemen, vernuftige uitvindingen en complexe rolverdeling die iedere mier lijkt te begrijpen, is Jan-Peter vooral gefascineerd door de mentaliteit van de mier. Er zijn namelijk maar weinig dieren zo onbaatzuchtig als de mier. In Jan-Peter’s boek ‘Mieren zijn helden’, dat buiten zijn informatieve functie een soort ode aan de mier is, haalt hij een voorbeeld aan waarin dit duidelijk wordt. In de zoektocht naar voedsel moet door een groep verkennende mieren een stuk water overgestoken worden. Ondanks dat de betreffende mierensoort niet kan zwemmen, gaat zij te water. De eerste mieren die te water gaan, zorgen dat de mieren die hen volgen over hen heen kunnen kruipen, om zo de overkant te bereiken. Tragisch genoeg gaan de eerste mieren kopje onder en komen zij niet meer boven water. ‘Deze mieren hebben hun leven gegeven voor de anderen. Zouden wij, als mensen, dat voor een ander doen?’ vraagt Jan-Peter zich af.
Daarnaast heeft een mier niet voor niets twee magen: de eerste om het voedsel in te bewaren voor haar mierenmaatjes, de tweede om zichzelf van voedingsstoffen te voorzien. De ‘volksgezondheid’ en de belangen voor het grotere geheel staan dus altijd op nummer één. De opvattingen van Jan-Peter over mieren zijn verdergaand dan dat het leukere huisdieren zijn dan een kat en een konijn: ‘God heeft de mieren gemaakt om een voorbeeld voor ons te zijn’. Als eerste mierenhouder van Nederland en verspreider van de mieren-ideologie, fungeert Jan-Peter als de Messias van de mier.
In de gangen van het internet
Jan-Peter is niet de enige die zijn lofzang over de mier bezingt op het internet. Op een ‘mierenpagina’ van het internationale online forum Discord zijn 1674 gebruikers actief. Het ene na het andere bericht wordt uitgewisseld; hulp bij elk mierenvraagstuk is altijd nabij. Zodra we een account aanmaken, worden we direct welkom geheten door ‘Cheeto’, ‘Nick the Trainer’ en ‘Polyharchis Hotdogi’. Zij vragen gelijk naar de mieren die we houden, en ondanks het warme welkom (‘have a seat’, ‘welcome, take some notes boi!’) worden we direct afgestraft als we vertellen een ‘gel-boerderij’ te hebben: deze is ongeschikt. ‘Okay, I'll try to be nice about it, but they're just awful’ brengt Cheeto ons bij. Door de uitgebreide uitleg over waarom gel-boerderijen not done zijn, schemert toch een bepaalde verontwaardiging over onze onwetendheid. En dan, snel nadat wat basistips zijn uitgewisseld en onze gel-boerderij is ge-basht, gaan de Discord-gebruikers weer verder met de orde van de dag. De meest ingewikkelde termen worden afgewisseld met memes over mieren.
Opvallend is hoe fanatiek ook deze mierenhouders zijn. Behalve dat ze ontzettend veel specifieke informatie over talloze mierensoorten weten op te dreunen, geeft het merendeel - nadat we ernaar vragen - aan dat mierenhouden een fundamenteel deel van hun leven is en dat ze gemiddeld meer dan twintig uur per week online zijn op Discord. Ook geven sommige gebruikers aan dat ze waardevolle vriendschappen hebben gesloten binnen de mieren-community. Maar, in tegenstelling tot Jan-Peter, lijken de Discord-gebruikers niet op missie om de wijze lessen van de mier over te brengen op anderen en linken ze de hobby niet direct aan een concrete ideologie. Ze zijn minder filosofisch over hun passie voor mieren: Cheeto maakt er niet veel meer woorden aan vuil dan ‘idk ants are just cool’. Toch zijn de fanaten niet weg te slaan van hun mierenboerderijen en computers, en blijkt ook hier dat mierenhouden duidelijk meer is dan het houden van mieren.
De wondere wereld van de mieren(houder)
Mierenhouders wijden een groot deel van hun tijd en energie aan het verzorgen en bestuderen van de kriebelige insecten. Op deze manier maken zij zichzelf onderdeel van de fascinerende wereld van de mier: een strak georganiseerde wereld waarin zo goed samengewerkt wordt dat de kleine wonders hun samenleving alsmaar blijven ontwikkelen. De mierenhouders zitten boven op die ontwikkelingen. Via YouTube filmpjes, blogposts en vurige Discord-discussies houden ze elkaar op de hoogte. Ideeën worden uitgewisseld, biologische en maatschappelijke lessen worden gedeeld en vriendschappen worden gesloten. Mierenhouden is op deze manier naast een persoonlijke passie of hobby ook een sociale activiteit.
Daarbij lijkt mierenhouden, voor mierenhouders zoals Jan-Peter, een ideologie waar een collectief streven uit voortkomt. De interessante biologie van de mier werkt als bron van inspiratie; een voorbeeld van hoe wij als mensen onze samenleving zouden moeten inrichten. De mierenwereld is een wereld waarin eerst aan de ander wordt gedacht: ze hebben niet voor niets twee magen. Daarbij wordt er niet uitgegaan van ‘zwakkeren’ of ‘sterken’, want iedere mier draagt op haar eigen manier een steentje bij aan het grotere geheel. Menig mierenhouder lijkt niet enkel gefascineerd door het uitgekiende samenspel van de beesten, maar ook geïnspireerd door het sociale - misschien zelfs socialistische - karakter en hun één voor allen, allen voor één mentaliteit. De harmonieuze en duurzame wijze waarop mieren met elkaar samenleven, roept vragen op over hoe de (westerse) mens de maatschappij vandaag de dag inricht. Zo brengen de kleine zespotige dames heel wat teweeg, en bewerkstelligen ze niet enkel hun eigen ingenieuze samenleving maar ook een ‘wonderwereld’ voor de mens.
Helaas. Wineke’s werksters ploeteren nog enthousiast rond in de gel, maar bij Marije ligt de helft van de dames met de pootjes omhoog. We mailen Jan-Peter over deze teleurstellende ontdekking. Hij is direct behulpzaam: een nieuwe mierenfamilie komt in een reageerbuisje richting onze brievenbus. Nu we hem toch spreken, stellen we gelijk een vraag over zijn liefde voor de inventieve insecten: ‘Zou je liever een mier zijn of een mens?’. Nog dezelfde dag ontvangen we een antwoord: ‘Ik zou liever een mens zijn in een samenleving zoals mieren het voortleven’. En gelijk heeft ie, want mieren zijn een mirakel.