Er is een reis en een land waar Marleen, mijn moeder, het altijd over heeft: de vier maanden dat ze als 28-jarige samen met haar vriendin E. in Portugal woonde en zes weken vrijwilligerswerk deed in een weeshuis. Het was als kind een van mijn favoriete dingen om haar te vragen, hoe zij was toen ze jong was, voordat ik geboren werd. De fotoalbums die ze me dan liet zien vertelden van een ander leven.
Mijn moeder en ik zitten op een woensdagavond in 2023 aan de eettafel in Amsterdam. Voor ons ligt een fotoalbum uit 1990, vol met plaatjes van uitgestrekte landschappen en romantische Portugese straatjes.
Wat ik heel interessant vind aan dit fotoalbum is dat je niet alleen foto’s hebt maar ook brieven en documenten, dat je dit allemaal hebt bewaard.
‘Ik vond het heel belangrijk om een album te hebben van mijn ervaring, ik vond het altijd leuk om foto’s te maken en boeken in te vullen. Dat is wel grappig, ik ben nu ook veel bezig met de oude foto’s van opa en oma, daar krijg ik af en toe echt ook een beetje een verdrietig gevoel van. Dit fotoboek (van Portugal) valt ook van ellende uit elkaar, misschien ga jij hier op een gegeven moment ook foto’s uit willen halen’.
Ondertussen bladert mijn moeder door het album. Het boek is inderdaad best doorleefd en een aantal foto’s en papieren vallen eruit tijdens het bladeren.
‘Kijk, kaarten uit Holland’.
Hoe vaak ontving en schreef je brieven?
Ik schreef en kreeg regelmatig brieven en ik weet nog wel de eerste keer, daar heb ik nog een foto van, dan gingen wij naar de Poste Restante. Dat was een postkantoor in Lissabon. En dat was echt bizar spannend, dan stonden E. en ik met zijn tweeën: ‘O, heb jij post, ik heb post!’, helemaal geweldig.
Wel echt jammer dat dat minder bestaat nu.
Dat vind ik ook. Daarom stuur ik mensen ook verjaardagskaartjes.
En de telefoon, hoe vaak belde je met mensen?
Voor nood hadden we wel het telefoonnummer van het weeshuis waar wij werkten. En de afspraak was dat we om beurten een keer per week wel belden, want er kon wel iets gebeuren in Nederland. In die tijd had je geen mobiele telefoon of wat dan ook. Dus we moesten echt wel regelmatig contact houden met het thuisfront. Dan moest je via een centrale bellen en die centrale belde opa en oma en dan konden zij ons bellen en ook de kosten betalen. Dat heette collect call. Wanneer ik via de centrale belde, kregen zij dit te horen: ‘Accepteert u dit telefoontje van mevrouw R. uit Portugal?’ en dan zei mijn moeder ja, moest ze betalen en dan konden we even praten. En dan gaf mijn moeder het weer door aan de moeder van E. of andersom. En E. en ik zijn bijna een keer verdronken in de zee, toen heb ik mijn moeder ‘s avonds gebeld, ik was helemaal in paniek. En ik zei haar dat ik zo graag bij haar op de bank zou willen zitten met een kopje thee.
Het lijkt me zo’n andere manier van reizen, dat je zo vrij bent van technologie. Was het leven niet ook een stuk ongemakkelijker?
Nou, nu is het natuurlijk een stuk makkelijker. En jij kunt het je misschien niet voorstellen maar voor mij is het nostalgie. Het was gewoon fantastisch zoals het toen was. Als ik mensen op straat op hun mobiel zie kijken dan denk ik echt, kijk even om je heen!
Hoe denk je dat het zou zijn geweest als je nu 28 was en dezelfde reis zou maken, in 2023 in plaats van 1990?
Ja makkelijker, maar ik kan het me niet goed voorstellen. Toen ik met jou en je vader op vakantie was in Portugal in 2016 kon ik wel gelijk foto’s sturen naar mijn vrienden via Whatsapp. Ik denk dat het ook veel toegankelijker zou zijn om werk te vinden. Wij hebben wel echt lopen leuren om werk te vinden, wij waren afhankelijk van die ‘Poste Restante’. Maar dat was gewoon hartstikke leuk en spannend. En af en toe kregen we dropjes opgestuurd of een pot pindakaas. Ik heb ook een Ethiopisch vriend gehad, die heette Amare. In het Portugees betekent dat ‘ik hou van je’ en als hij dan belde naar het weeshuis, legde de directrice steeds geïrriteerd de hoorn erop, omdat zij niet snapte dat hij zo heette.
Mijn moeder doet de directrice na en blaast haar stem flink op:
‘Marrrrrilene!’
Wat voor mensen ontmoette je daar? Romantische interesses?
Ik had wel een paar losse flodders, E. ook. Maar niets echt serieus.
Waarom werkten jullie in het weeshuis?
We wilden eigenlijk gewoon werkervaring opdoen in het buitenland om te zien hoe de zorg in het buitenland was geregeld. We hebben vooral geleerd hoe het niet moet en dat de gezondheidszorg in Nederland eigenlijk wel goed geregeld is.
Jullie hebben ook een tijdje bij een man met een motor gewoond, toch?
Ja, bij F. F. en zijn vriend P. kwamen we tegen bij Sintra toen we aan het afdalen waren en toen konden we bij hen een stukje achterop de motor, motormuizen noemden we ze. Met hen zijn we ook de volgende dag naar Sintra en de omgeving geweest. Op een gegeven moment hadden we geen woning meer, mochten we niet meer slapen in het weeshuis, volgensmij waren ze ons een beetje zat. We moesten een slaapplek hebben en toen hebben we F. gebeld, gevraagd of we bij hem mochten logeren. Ik en E. hebben heel lang in een restaurant gezeten met zijn tweeën, ‘wat moeten we nou doen, bij wie moeten we nou slapen, we hebben geen geld’.
Jullie hadden hem zomaar opgebeld?
We hadden nog wel contact met hem. Je ontmoet als je op reis bent gewoon heel snel veel mensen. Met F. en P. bleven we contact houden, dan kwamen we elkaar tegen terwijl we dansten in de discotheek. Maar op een gegeven moment was hij ons ook zat en toen liep alles wel een beetje tegen het einde. Toen hebben we besloten om naar huis te gaan. We hadden ook niet zoveel geld meer, niet eens geld om terug te reizen
Hoe hebben jullie dat opgelost dan? Gelift?
Ja, met een vrachtwagen teruggelift. We hebben echt bizarre dingen meegemaakt. In Portugal hebben we ontzettend veel gelift. Wat eigenlijk heel goed ging, van de 25 keer dat we liften is het misschien vier keer echt fout gegaan. Dat we een man van ons af moesten meppen.
Aan het begin van het fotoalbum staat wereldreis naar Portugal, voelde het ook echt zo ver weg?
Voor mij was het meer een wereldreis omdat je met weinig geld naar een Europees land gaat en dat je vier maanden van huis bent. We hadden gewoon geld gespaard en we dachten we gaan en dan zien we wel hoe lang we blijven.
Waar denk je aan als je aan deze reis denkt?
Ja, nostalgie natuurlijk. Heel goed dat ik het gedaan heb, een prachtige ervaring. Een wereldreis is misschien voor mensen die een heel jaar naar Australië gaan, maar voor mij was Portugal die wereldreis, in ieder geval, een moment in mijn leven dat ik echt dacht: nu ga ik alleen op reis samen met een vriendin, lang van huis zijn.
Is het woord ‘saudade’ een goede omschrijving voor je gevoel?
Ja. Weet je dat E. dat als tattoo heeft? Wat mij heel erg aantrok in Portugal was omdat ik het op Ethiopië vond lijken, het land waar ik ben geboren en opgegroeid. In de natuur deden bepaalde streken mij heel erg aan Ethiopië denken. Maar ook de manier van leven. Portugal was toen een arm land. Als je zag hoe goedkoop het was! Voor vier dagen op een camping hebben E. en ik twintig escudo's, dat is ongeveer twintig cent ook.
Het Ethiopische liedje ‘Tezeta’ van Mulatu Astatke dat jij zo mooi vindt heeft ook ongeveer dezelfde betekenis als saudade. Ik zal het even op zetten.
Ja? Wat grappig. Het is een heel bekend Ethiopisch liedje. De fadomuziek van Portugal is natuurlijk ook heel melancholisch. Hier raak je altijd een hele gevoelige snaar bij mij, als dit liedje speelt.
We zijn allebei even stil terwijl we naar de zachte muziek luisteren die uit mijn laptopspeakers komt.
Was er veel veranderd in de tijd dat we als gezin in 2016 in Lissabon op vakantie waren?
Wat ik een heel mooi moment vond, was dat we ‘s avonds in ons huurappartement zaten en ik best wel gedesoriënteerd was. We gingen toen op zoek naar avondeten en toen we de hoek omkwamen herkende ik ineens dat we bij het plein Rossio waren. Ik wist ineens gelijk de weg.
Was het niet heel gek om terug te zijn?
Er was wel veel veranderd, ook dat Portugal ineens bij de euro hoort. Maar best veel dingen in Lissabon waren nog hetzelfde. Het is ook een beetje of de tijd heeft stilgestaan. Ik herkende heel veel punten, ik wilde ook per se met jullie naar de pastelaria waar ik met E. onze ontmoetingsplek had als we vanuit werk kwamen. Daar gingen we ontzettend vaak koffiedrinken, dat was echt onze uitvalsbasis. Op een gegeven moment kende we ook alle obers. Dat die plek er nog was na zoveel jaar was echt bizar.
Je kan natuurlijk wel de plek bezoeken maar je kan nooit terug in de tijd. Naar sommige mensen of naar wie je zelf was, denk je niet?
Nou, dat vind ik wel. Ik zie mezelf nog zo zitten. Ik wist nog precies op welke plekken E. en ik hadden gezeten, bij het raam en hoe het stond.
Ik bedoel, als je heimwee hebt naar Portugal, heb je ook niet heimwee naar je jongere zelf ? Is dat het gevoel van nostalgie?
Ja, ook. Ik heb ook af en toe heimwee naar de tijd dat jij een baby was. Dat zijn herinneringen en die koester je. Daarom heb je een fotoalbum, om die herinneringen weer op te halen. Natuurlijk is het niet meer hetzelfde, maar die herinneringen komen wel weer op.
Mijn moeder en ik kletsen nog wat verder over Portugal en hoe dingen veranderen met de tijd. Waar mijn moeder tevreden haar herinneringen lijkt te kunnen koesteren, heb ik soms zelf meer moeite met verandering. Ik denk dat ik nostalgie voor mezelf het best kan beschrijven als een fijn gemis. Zelfs als de herinneringen pijnlijk zijn omdat je niet meer kan terugkeren naar een bepaald moment, wil ik leren waarderen dat wat er toen was wel heel mooi was. Door foto’s en door lange gesprekken met kopjes thee kan je toch eventjes rondlopen door de knusse kamers van je eigen nostalgie. Wie weet, vertel ik over dertig jaar aan een eettafel op eenzelfde manier over mijn eigen avonturen.