Tekst: Mark Middel
Beeld: Skitterphoto
Dankzij de gaswinning is Groningen decennialang de melkkoe van Nederland. Sinds 2012 rinkelen echter alle alarmbellen in de provincie. In augustus van dat jaar vindt in het dorp Huizinge de zwaarste aardbeving tot nu toe plaats: 3,6 op de schaal van Richter. De burgers zijn bezorgd om hun veiligheid, de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) is verontrust om zijn gascontracten en de politiek zit in een spagaat tussen burgerveiligheid en rijksgeld. Ik maakte een rondgang door de regio en sprak enkele betrokkenen.
‘Toen was het mis’, zegt burgemeester Albert Rodenboog van de gemeente Loppersum als ik hem vraag naar de aardbeving in Huizinge. De eerste mensen liggen al op bed, terwijl anderen nog nagenieten van het zomerweer als om een minuut over half elf ’s avonds een donderend geluid door het dorp heen tiert. De 130 inwoners van het dorp Huizinge voelen hun woningen trillen en hebben moeite om te blijven staan of liggen. De beving duurt negen seconden. Voor enkele bewoners genoeg tijd om in paniek naar buiten te rennen, terwijl ze de muren van hun huizen horen scheuren. Ook in de stad Groningen, 25 kilometer verderop, zien de bewoners lampen schudden, deuren klapperen en enkele loszittende dakpannen naar beneden vallen. ‘Dat was de omslag’, concludeert burgemeester Rodenboog.
Een halve eeuw eerder, op woensdag 22 juli 1959, vinden onderzoekers van de NAM (opgericht in 1947 door ExxonMobil en Shell en houdt zich bezig met de productie van aardgas en aardolie in Nederland) een gasbel onder het weiland van boer Boon uit Kolham. Het blijkt het grootste aardgasveld van Europa te zijn, wat leidt tot een euforische stemming in de wandelgangen van politiek Den Haag: economische voorspoed is in zicht. De verwachtingen worden ruim overtroffen met een opbrengst van 265 miljard euro voor de Nederlandse staatskas tot nu toe en een jaarlijks aandeel van vijf à tien procent op de rijksbegroting. Vanaf de jaren negentig worden de gevolgen van de aardgaswinning voelbaar als de regio opschrikt door lichte aardbevingen. ‘We wisten dat er iets aan de hand was’, zegt John Lanting, oprichter en voorzitter van de actiegroep Schokkend Groningen, ‘maar er werd voorspeld dat een aardbeving nooit zwaarder zou worden dan 3,9 op de schaal van Richter.’ Het veiligheidsrisico van de bevolking werd al die tijd als verwaarloosbaar beschouwd en door het economische belang van de gaswinning werden de schadegevolgen van de lichte aardbevingen veelal voor lief genomen door het Nederlandse kabinet. Na de aardbeving van Huizinge begon de bevolking zich te roeren omdat het besef opkwam dat hun veiligheid in het geding was. Minister Henk Kamp (VVD) van Economische Zaken kwam in januari 2014 naar het dorp Loppersum om de gemoederen te bedaren, maar dat bezoek zette alles op z’n kop. ‘Toen was het weer mis’, zegt burgemeester Rodenboog terugkijkend op het bezoek.
De ME in Loppersum Op een vrijdagmiddag om kwart voor drie arriveert minister Kamp bij het gemeentehuis van Loppersum. John Lanting staat hem dan al op te wachten, samen met een honderdtal actievoerders en ongeveer dertig grote trekkers. De bewoners zijn boos, omdat in 2013 een recordhoeveelheid gas opgeboord is vanonder de Groningse klei. Dat strookte niet met de beoogde plicht van het kabinet om iets te doen aan het veiligheidsrisico van het gebied na de aardbeving in Huizinge ruim een jaar daarvoor. Als de minister besluit door de gordijnen van de raadszaal naar buiten te kijken, stormt Lanting met de woedende actievoerders door de hekken. Minister Kamp hervat zijn speech, waarin hij aankondigt de gaskraan minimaal terug te draaien. Op hetzelfde moment wordt Lanting buiten opgepakt door de ME. Ook burgemeester Rodenboog zat die dag in de zaal: ‘Ik was blij dat de boosheid zichtbaar werd, maar dit was wel heel bedreigend.’
Ik was blij dat de boosheid zichtbaar werd, maar dit was wel heel bedreigend
Twee jaar later ontmoet ik Lanting in zijn ouderlijk huis in Uithuizermeeden. ‘Het had allang ontruimd moeten worden’, zegt hij wijzend op een flinke scheur die zichtbaar is in het midden van zijn huis. Uit voorzorg op een mogelijke overstroming door een dijkdoorbraak heeft hij de slaapkamer voorzien van een dakluik, waaronder zwemvesten hangen. Lanting houdt zich sinds 2013 elke dag bezig met de aardbevingsproblematiek. Inmiddels is hij vier keer opgepakt, voornamelijk vanwege zijn eenmansacties. De bekendste is de bezetting van een gaswinningslocatie van de NAM in ’t Zandt. Kinderlijk eenvoudig knipte hij een paar draadjes van een hek door, waarna hij een toegangsdeur van binnenuit kon openen. Op een fiets reed hij een tijdje over de onbemande locatie en belde ondertussen zelf met media en de NAM om enige aandacht te verkrijgen op de afgelegen locatie. Dit soort acties zijn zinvol volgens Lanting omdat hij zijn frustratie kan uiten en ‘je kan laten zien dat je niet onmachtig bent tegen de groten’.
Met Lanting stap ik in de auto om een rit te maken door de aardbevingsregio. Het is een gebied waar maar zo’n 80.000 mensen wonen, in dorpen met namen als Doodstil, Oosternieland en ’t Zandt. Dat laatste dorp, met ongeveer 900 inwoners, is een exemplarisch voorbeeld van de gevolgen van de aardbevingen. De voormalige herberg midden in het dorp wordt verstevigd door stutten, maar de schade wordt tot Lantings ergernis gemaskeerd door een groot scherm met een afdruk van de intacte herberg. Naast de kerk vallen enkele leegtes op in het straatbeeld. Het zijn de restanten van huizen die de NAM heeft opgekocht en vervolgens heeft laten slopen vanwege de schade. Het gaat ten koste van de uitstraling van de straat, waarin een kwart van de huizen te koop staat. Dit schrikwekkende beeld wordt bevestigd in de andere dorpen die we aandoen. Ik besluit de huizen te tellen zonder schade, maar dat blijkt niet eenvoudig in de goudmijn die Noord-Groningen voor de bouwvak is geworden.
Klaar voor een volksopstand Onder druk van de bevolking heeft minister Kamp halverwege 2015 besloten de gaskraan terug te draaien van meer dan 50 miljard kuub gas in 2013, naar 30 miljard kuub in 2015. Waarschijnlijk zakt dat getal in 2016 nog verder. ‘In het rampjaar 2013 hadden we week op week zware bevingen, nu is het hartstikke rustig’, ervaart burgemeester Rodenboog. De rustige periode kan voor wetenschappers echter niet als bewijs dienen voor een vermindering aan zware aardbevingen. Wel merkt burgemeester Rodenboog een verschuiving op in de aandacht van zijn inwoners: ‘De meeste mensen maken zich meer zorgen om de waarde van hun woning, dan over hun veiligheid.’
Veel inwoners ondervinden problemen met de schadeafwikkeling, compensatieregelingen en verkoop of opkoping van hun woningen, omdat ze in een financiële strijd verwikkeld zijn met de NAM. Volgens Lanting is er sprake van een continu gesteggel met de taxateurs. Zij bepalen namelijk of de schade ontstaan is door de aardbevingen of het gevolg is van achtergesteld onderhoud. Ook Wim Brenkman, directeur van het waterschap Noorderzijlvest, merkt dat de NAM het betalingsproces vertraagt door steeds te wachten op nieuwe onderzoeken: ‘Zij hebben experts die vinden dat het zo goedkoop mogelijk moet en wij hebben experts die zeggen dat het veilig moet.’ Dat de NAM moet opdraaien voor de schade en moet betalen voor het aardbevingsbestendig maken van de ‘waterhuishoudkundige zaken’ is voor Brenkman evident. Ook Lanting en Rodenboog zien een ruimhartige compensatie van de getroffenen en een goede regeling op de woningmarkt als noodzaak.
Zij hebben experts die vinden dat het zo goedkoop mogelijk moet, wij hebben experts die zeggen dat het veilig moet
Ondertussen blijft Lanting lawaai maken met zijn acties. En als we Lanting mogen geloven, lijkt er uit de ontevredenheid van een kleine groep Groningers iets te broeien. Al in 2014 krijgt hij een belletje van ‘iemand van hier’ met het verzoek om 1500 volautomatische wapens onder te brengen in Groningse boerderijen. En een tijd geleden wordt hij bij ‘een persoon uit de omgeving’ uitgenodigd en ziet hij bij binnenkomst in de boerderij ‘drie zware wapens’ op de keukentafel liggen, die hem worden aangeboden. ‘Waarom nodigden ze mij uit? Omdat ik wat durf’, zegt Lanting flagrant. Beide aanbiedingen wees Lanting resoluut af, maar het toont volgens Lanting aan dat als er niet snel iets gebeurt, Groningen klaar is voor een volksopstand.
Ondertussen blijft het noorden van Groningen een onderbelicht rampgebied. Zowel burgemeester Rodenboog van Loppersum, directeur Brenkman van waterschap Noorderzijlvest als actievoerder Lanting zijn het erover eens dat het kabinet schuldig is aan de aardbevingsproblematiek en dat ruimhartige compensatie op z’n plaats is. De urgentie ontbreekt echter nog bij het kabinet en de NAM. Wellicht doordat het aantal getroffen mensen geen factor van betekenis is voor de politiek. Reken je het aantal inwoners om naar de kiesdeler voor een Kamerzetel, dan kom je misschien net op één Kamerzetel uit van de honderdvijftig. Het is een kwestie tussen een stromende gaskraan en veiligheid, een gat in de begroting of leefbaarheid. De tijd zal uiteindelijk leren of het kabinet de urgentie tot compensatie voor het gebied snel inziet, of dat er gewacht moet worden op de eerste aardbevingsdode.